Doğada bazı canlılar hem dişi hem erkek üreme organlarına sahip olarak dünyaya gelir. Bu ilginç özelliğe hermafroditizm denir ve düşündüğünüzden çok daha yaygın bir durum.

Hermafroditizm Nedir?

Hermafrodit, aynı vücutta hem erkek hem dişi üreme organı bulunan canlılara verilen isim. Bu kelime Yunan mitolojisinden gelir: Haberleşme Tanrısı Hermes ile Güzellik Tanrıçası Afrodit'in adlarının birleşiminden türemiştir.

Hermafrodit hayvanlar hem yumurta hem sperm üretebilir. Ancak çoğu kendi kendini dölleyemez, yine de çiftleşmeleri gerekir.

Hermafrodit Olan Hayvanlar

Hermafroditizm özellikle omurgasız hayvanlarda yaygındır:

Solucanlar: Toprak solucanları, yassı solucanlar ve halkalı solucanlar hermafrodittir. İki solucan birbirine dolanarak karşılıklı sperm alışverişi yapar. Dişi ve erkek organları farklı zamanlarda geliştiği için kendi kendini dölleyemezler.

Salyangozlar: Hem kara hem deniz salyangozları çift cinsiyetlidir. İki salyangoz yüz yüze gelerek birbirlerini döllerler. İlginç bir detay: Bazı salyangoz türleri çiftleşme öncesi "aşk dartı" adı verilen kalsiyum yapısını birbirlerine fırlatır.

Sümüklü böcekler: Kabuğu olmayan salyangoz türleri de hermafrodittir.

Süngerler: Deniz dibinde yaşayan bu ilkel canlılar da hem dişi hem erkek üreme hücresi üretir.

Deniz salyangozları: Deniz ortamında yaşayan gastropodların büyük çoğunluğu hermafrodittir.

Cinsiyet Değiştiren Balıklar

Bazı balık türleri ise daha ilginç bir özelliğe sahip: Yaşamları boyunca cinsiyetlerini değiştirebilirler. Yaklaşık 500 balık türünde bu yetenek görülür.

Palyaço Balığı: Hepsi erkek doğar. Gruptaki dişi ölürse, baskın erkek 10 gün içinde dişiye dönüşür. Davranışları birkaç dakikada, renkleri birkaç saatte değişir.

Orfoz Balığı: 18 yaşına kadar dişi olarak yaşar. Bu yaştan sonra dişi organları kaybolur ve erkek organları gelişir. Hayatının geri kalanını erkek olarak geçirir.

Çipura Balığı: Erkek olarak başlar, 2 yaşından sonra dişiye dönüşür.

Mavi Başlı Çırçır Balığı: Gruptan baskın erkek çıkarılırsa, en büyük dişi 10 gün içinde erkeğe dönüşür. Bu dönüşüm sırasında ovaryum testis haline gelir ve sperm üretmeye başlar.

Lagos, Kupes, İspari, Mırmır: Türkiye sularında da yaşayan bu balıklar hermafrodittir ve bazıları cinsiyet değiştirir.

İki Tür Hermafroditizm

Eşzamanlı Hermafroditizm: Hayvan aynı anda hem erkek hem dişi olarak çiftleşebilir. Salyangozlar ve solucanlar bu grupta.

Sıralı Hermafroditizm: Hayvan yaşamı boyunca cinsiyetini değiştirir. Bir cinsiyetle başlar, diğeriyle biter. Bu cinsiyet değişikliği genlere programlanmıştır ve çevre tarafından tetiklenir. Balıklar bu grupta.

Neden Böyle Bir Sistem Var?

Doğa hermafroditizmi belirli durumlarda avantajlı bulmuş:

• Nüfus yoğunluğu düşük olduğunda karşı cinsi bulmak zorlaşır. Hermafroditler karşılaştıkları her bireyle çiftleşebilir.
• Hareketsiz veya yavaş hareket eden canlılar için pratik bir çözüm.
• Genetik çeşitliliği korur.
• Popülasyonun devamlılığını garanti eder.

Örneğin palyaço balıklarında baskın erkek öldüğünde, grup lidersiz kalmamak için en büyük dişi erkeğe dönüşür. Bu sayede koloni düzeni bozulmaz.

Sıkça Sorulan Sorular

S1: Hermafrodit hayvanlar hangileridir?

C1: Solucanlar, salyangozlar, sümüklü böcekler, süngerler ve deniz salyangozları hermafrodittir. Ayrıca palyaço balığı, orfoz, çipura, lagos, kupes gibi birçok balık türü de hem dişi hem erkek olabilir veya cinsiyet değiştirebilir.

S2: Hermafrodit hayvanlar kendi kendini dölleyebilir mi?

C2: Çoğu hermafrodit hayvan kendi kendini dölleyemez. Örneğin toprak solucanlarında dişi ve erkek organlar farklı zamanlarda geliştiği için iki solucanın çiftleşmesi gerekir. Ancak planarya gibi bazı istisnai türler kendi kendini dölleyebilir.

S3: Balıklar nasıl cinsiyet değiştirir?

C3: Balıklarda cinsiyet değişimi genetik ve hormonal süreçlerle kontrol edilir. Çevresel tetikleyiciler (baskın bireyin kaybı, sıcaklık değişimi) belirli genleri açıp kapatır. Örneğin mavi başlı çırçır balığında yumurtalık kapatılır ve testis oluşumunu destekleyen yeni genetik yollar açılır.

S4: Hermafroditizmin canlıya faydası nedir?

C4: Hermafroditizm, eş bulmayı kolaylaştırır çünkü karşılaşılan her birey potansiyel eştir. Özellikle nüfus yoğunluğunun düşük olduğu, hareketsiz veya yavaş hareket eden türlerde büyük avantaj sağlar. Ayrıca popülasyonun devamlılığını garanti eder.

S5: Palyaço balığı nasıl cinsiyet değiştirir?

C5: Palyaço balıkları erkek doğar ve hiyerarşik gruplarda yaşar. Gruptaki tek dişi öldüğünde, baskın erkek birkaç gün içinde dişiye dönüşür. Davranış değişimi birkaç dakikada, renk değişimi birkaç saatte, tam dönüşüm ise 10 günde tamamlanır.

S6: Türkiye'de hermafrodit balıklar var mı?

C6: Evet, Türkiye sularında çipura, orfoz, lagos, kupes, ispari, mırmır, melanur, kırma mercan, fangri, sarpa, izmarit ve gelin balığı gibi hermafrodit balık türleri yaşar. Bunların bir kısmı cinsiyet de değiştirebilir.