Zoonotik hastalıklar, omurgalı hayvanlardan insanlara doğal yollarla geçebilen enfeksiyonlardır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, yeni ortaya çıkan bulaşıcı hastalıkların yaklaşık %75'i zoonotik kökenlidir. Bu yazıda, nadiren görülen ancak ciddi sonuçlar doğurabilecek zoonotik hastalıkları, bulaşma yollarını, belirtilerini ve korunma yöntemlerini detaylı olarak inceleyeceğiz.

Zoonotik Hastalıklar Nedir?

Zoonotik hastalıklar (zoonozlar), hayvanlardan insanlara doğal yollarla bulaşan enfeksiyon hastalıklarıdır. Bu hastalıklar bakteriler, virüsler, mantarlar, parazitler ve prionlar gibi farklı mikroorganizmalar tarafından kaynaklanabilir. Bulaşma yolları şunlardır:

• Doğrudan temas: Enfekte hayvanlarla fiziksel temas
• Dolaylı temas: Kontamine yüzeyler, su, gıda
• Vektörler: Keneler, sivrisinekler, sinekler aracılığıyla
• Solunum yolu: Enfekte hayvanların solunum damlacıkları
• 
  

Nadiren Görülen Zoonotik Hastalıklar

1. Tularemi (Tavşan Ateşi)

Nedir? Tularemi, Francisella tularensis bakterisinin neden olduğu nadir ancak ciddi bir zoonotik hastalıktır. 'Tavşan ateşi' veya 'avcı hastalığı' olarak da bilinir.

Bulaşma Yolları:

• Enfekte tavşan, fare, sincap gibi kemirgenlerle doğrudan temas
• Kene ve sinek sokmaları
• Kontamine suyun içilmesi
• Az pişmiş enfekte hayvan etinin yenmesi

Belirtiler: Yüksek ateş, şiddetli baş ağrısı, lenf bezlerinde şişlik, deri ülserleri, kas ağrıları. Kuluçka süresi ortalama 3-5 gündür.

Korunma: Klorlanmış su tüketimi, av hayvanlarını işlerken eldiven kullanımı, kene koruması, etlerin iyi pişirilmesi.

2. Veba (Kara Ölüm)

Nedir? Yersinia pestis bakterisinin neden olduğu, tarih boyunca milyonlarca insanın ölümüne yol açmış zoonotik bir hastalıktır. Günümüzde Afrika, Asya ve Amerika'nın bazı bölgelerinde hala görülmektedir.

Veba Türleri:

• Hıyarcıklı (Bubonik) Veba: En yaygın form, lenf düğümlerinde şişlik
• Pnömonik Veba: Akciğerleri etkiler, en ölümcül form
• Septisemik Veba: Bakterilerin doğrudan kan dolaşımına girmesi

Bulaşma: Enfekte kemirgen pirelerinin ısırması, nadiren insandan insana.

3. Maymun Çiçeği Virüsü (MPOX)

Nedir? Maymun çiçeği virüsü (Monkeypox/MPOX), çiçek hastalığına benzer ancak daha hafif seyreden, nadir görülen bir zoonotik viral enfeksiyondur. İlk olarak 1958'de laboratuvar maymunlarında, 1970'te ise insanlarda tespit edilmiştir.

Bulaşma Yolları:

• Enfekte hayvanlarla (kemirgenler, primatlar) doğrudan temas
• Enfekte kişinin cilt lezyonları, vücut sıvıları
• Solunum damlacıkları (uzun süreli yüz yüze temas)
• Kontamine yüzeyler ve eşyalar

Belirtiler: Yüksek ateş, baş ağrısı, kas ağrıları, lenf bezlerinde şişme, karakteristik cilt döküntüleri (yüzde başlayıp vücuda yayılır). Kuluçka süresi 6-13 gündür.

Önemli Not: 2022 yılında dünya genelinde salgın görülmüş, ancak çoğu vaka 2-4 hafta içinde kendiliğinden iyileşmiştir. Çiçek aşısı maymun çiçeğine karşı da koruma sağlar.

4. Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA)

Nedir? Keneler tarafından taşınan Nairovirus grubuna ait bir virüsle oluşan, ölümcül olabilen zoonotik bir enfeksiyondur. Türkiye'de özellikle ilkbahar ve yaz aylarında görülür.

Belirtiler: Yüksek ateş, halsizlik, baş ve kas ağrısı, bulantı, kusma, ishal. Ağır vakalarda ciltte kanamalı döküntüler, burun kanaması, diş eti kanaması.

Korunma: Kene ısırıklarından korunma, açık arazide uzun kollu kıyafet, repellent kullanımı, hayvanlarla temasda dikkat.

5. Bruselloz (Malta Humması)

Nedir? Brucella bakterilerinin neden olduğu, özellikle hayvancılıkla uğraşanlarda görülen kronik bir enfeksiyondur.

Bulaşma: Pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri, az pişmiş et, enfekte hayvanlarla doğrudan temas.

Belirtiler: Dalgalanan ateş, gece terlemeleri, eklem ve kas ağrıları, yorgunluk, karaciğer ve dalak büyümesi.

6. Toxoplazmoz

Nedir? Toxoplasma gondii parazitinin neden olduğu, kedilerin son konak olduğu bir hastalıktır. Özellikle hamile kadınlar ve bağışıklık sistemi zayıf kişiler için risklidir.

Bulaşma Yolları:

• Kedi dışkısıyla kontamine toprak, su
• Az pişmiş et
• Yeterince yıkanmamış meyve-sebzeler

Önemli: Hamilelik döneminde ilk kez geçirilirse bebeğe zarar verebilir. Kedi sahiplerinin düzenli veteriner kontrolü yaptırması önemlidir.

7. Kuduz

Nedir? Beyin dokusunda iltihaba neden olan, %100 ölümcül bir viral hastalıktır. Semptomlar başladıktan sonra tedavi mümkün değildir.

Bulaşma: Kuduz hayvanın (köpek, kedi, tilki, yarasa) ısırması, tırmaması veya salyasının açık yaralara teması.

Kritik Önemi: Şüpheli hayvan temasından sonra HEMEN sağlık kuruluşuna başvurup kuduz aşısı yaptırmak hayat kurtarıcıdır.

8. Kist Hidatik (Ekinokokkoz)

Nedir? Echinococcus granulosus adlı tenyadan kaynaklanan, karaciğer ve akciğerlerde kistler oluşturan paraziter bir hastalıktır.

Bulaşma: Köpek dışkısıyla kontamine gıdalar, kirli eller.

Korunma: Köpeklerin düzenli parazit tedavisi, el hijyeni, çiğ meyve-sebzelerin iyi yıkanması.

Zoonotik Hastalıklar İçin Risk Grupları

Bazı meslek grupları ve bireyler zoonotik hastalıklara daha fazla maruz kalır:

• Veterinerler ve veteriner teknisyenleri
• Çiftçiler ve hayvancılık çalışanları
• Avcılar ve doğa gezginleri
• Kasaplar ve et işleme tesisi çalışanları
• Pet shop ve hayvan barınağı çalışanları
• Bağışıklık sistemi zayıf bireyler
• Hamile kadınlar (özellikle toxoplazmoz riski)
• Çocuklar ve yaşlılar
• 
  

Zoonotik Hastalıklardan Korunma Yöntemleri

Genel Hijyen Önlemleri:

• Hayvanlarla temastan sonra mutlaka elleri sabunla yıkamak
• Yemeklerden önce ve sonra el hijyenine dikkat etmek
• Hayvan dışkılarıyla temasdan kaçınmak, gerekirse eldiven kullanmak

Gıda Güvenliği:

• Etleri iyi pişirmek (en az 70°C iç sıcaklık)
• Pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri tüketmemek
• Meyve ve sebzeleri bol suyla yıkamak
• Çiğ ve pişmiş gıdalar için ayrı kesme tahtası kullanmak

Evcil Hayvan Bakımı:

• Düzenli veteriner kontrolü ve aşılama
• Kedi kumu günlük temizliği
• Evcil hayvanları sokak hayvanlarından uzak tutmak
• Hamile kadınların kedi kumuyla temasdan kaçınması

Dış Mekan Aktiviteleri:

• Ormanlık alanlarda uzun kollu kıyafet giymek
• Kene kovucu spreyleri kullanmak
• Doğa yürüyüşlerinden sonra kene kontrolü yapmak
• Vahşi hayvanlardan uzak durmak, beslememek
• 
  

SSS - SIKÇA SORULAN SORULAR

S1: Zoonotik hastalıklar nelerdir ve nasıl bulaşır?

C1: Zoonotik hastalıklar, omurgalı hayvanlardan insanlara geçen enfeksiyonlardır. Bulaşma yolları; doğrudan hayvan teması, kontamine gıda ve su, kene-sivrisinek gibi vektörler, solunum yolu ve enfekte hayvan ürünlerinin tüketimidir. Dünya genelinde 200'den fazla zoonotik hastalık vardır.

S2: En tehlikeli zoonotik hastalıklar hangileridir?

C2: En tehlikeli zoonotik hastalıklar arasında kuduz (%100 ölümcül), veba (özellikle pnömonik form), Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA), Ebola, Nipah virüsü ve H5N1 kuş gribi sayılabilir. Kuduz semptomlar başladıktan sonra tedavisi olmayan tek hastalıktır.

S3: Hayvanlardan insanlara geçen hastalıklardan nasıl korunabilirim?

C3: Korunma yöntemleri şunlardır: El hijyenine dikkat etmek, etleri iyi pişirmek, pastörize süt tüketmek, evcil hayvanları aşılatmak, vahşi hayvanlardan uzak durmak, kene kovucu kullanmak, açık arazide uzun kollu kıyafet giymek, çiğ meyve-sebzeleri iyi yıkamak ve şüpheli hayvan temasında hemen sağlık kuruluşuna başvurmak.

S4: Kediler hangi hastalıkları insanlara bulaştırabilir?

C4: Kediler toxoplazmoz (özellikle hamile kadınlar için riskli), kuduz, kedi tırmığı hastalığı (Bartonella), salmonella, campylobacter ve çeşitli parazit enfeksiyonlarını bulaştırabilir. Düzenli veteriner kontrolü, aşılama ve kedi kumunun günlük temizliği önemlidir. Hamile kadınların kedi kumuyla temasdan kaçınması önerilir.

S5: Kene ısırığı sonrası ne yapmalıyım?

C5: Keneyi cımbız veya özel kene aparatı ile dik açıyla çekerek çıkarın, asla ezmeyin veya döndürmeyin. Bölgeyi antiseptikle temizleyin. Keneden sonra 2-3 hafta boyunca ateş, baş ağrısı, döküntü gibi belirtileri izleyin. Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA) riski nedeniyle 48-72 saat içinde hastaneye başvurmanız önerilir.

S6: Tularemi hastalığı nedir ve nasıl bulaşır?

C6: Tularemi, Francisella tularensis bakterisinin neden olduğu, 'tavşan ateşi' olarak da bilinen nadir bir zoonotik hastalıktır. Enfekte tavşan, fare, sincap gibi kemirgenlerle temas, kene-sinek sokmaları, kontamine su ve az pişmiş et tüketimiyle bulaşır. Belirtileri yüksek ateş, lenf bezi şişliği, deri ülserleri ve şiddetli baş ağrısıdır. Tedavi edilebilir bir hastalıktır.

S7: Maymun çiçeği (MPOX) nasıl bulaşır ve tehlikeli midir?

C7: Maymun çiçeği virüsü (MPOX), enfekte hayvanlar veya kişilerle doğrudan temas, cilt lezyonları, vücut sıvıları, solunum damlacıkları ve kontamine yüzeyler yoluyla bulaşır. Çoğu vaka 2-4 hafta içinde kendiliğinden iyileşir. Belirtileri yüksek ateş, lenf bezi şişliği ve karakteristik cilt döküntüleridir. 2022'de dünya genelinde salgın görülmüş ancak çiçek hastalığından daha hafif seyretmiştir.

S8: Bruselloz nedir ve kimler risk altındadır?

C8: Bruselloz (Malta humması), Brucella bakterilerinin neden olduğu kronik bir zoonotik hastalıktır. Özellikle hayvancılıkla uğraşanlar, veterinerler, çiftçiler, kasaplar ve süt işleme tesisi çalışanları risk altındadır. Pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri, az pişmiş et ve enfekte hayvanlarla doğrudan temas yoluyla bulaşır. Belirtileri dalgalanan ateş, gece terlemeleri ve eklem ağrılarıdır.

S9: Toxoplazmoz hamilelik için neden tehlikelidir?

C9: Toxoplazmoz, Toxoplasma gondii parazitinin neden olduğu bir hastalıktır. Hamilelik döneminde ilk kez geçirilirse bebeğe bulaşabilir ve göz hasarı, beyin hasarı, düşük veya ölü doğum gibi ciddi komplikasyonlara yol açabilir. Kedi dışkısı, az pişmiş et ve yeterince yıkanmamış sebzeler yoluyla bulaşır. Hamile kadınların kedi kumuyla temasdan kaçınması ve gerekli testleri yaptırması önemlidir.

S10: Veba (kara ölüm) hala günümüzde görülüyor mu?

C10: Evet, veba günümüzde hala Afrika, Asya ve Amerika'nın bazı bölgelerinde görülmektedir. Yersinia pestis bakterisinin neden olduğu bu hastalık, enfekte kemirgen pirelerinin ısırmasıyla bulaşır. Üç türü vardır: Hıyarcıklı (bubonik), pnömonik (en ölümcül) ve septisemik veba. Erken teşhis ve antibiyotik tedavisiyle kontrol altına alınabilir.

Sonuç

Hayvanlardan insanlara geçen nadiren görülen hastalıklar, dünya genelinde halk sağlığı açısından önemli bir tehdit oluşturmaya devam etmektedir. Küreselleşme, iklim değişikliği, uluslararası seyahatlerin artması ve vahşi yaşam alanlarına müdahale nedeniyle bu hastalıkların görülme sıklığı artabilmektedir.

Zoonotik hastalıklardan korunmanın en etkili yolu bilinçli olmak ve koruyucu önlemlere uymaktır. El hijyeni, gıda güvenliği, evcil hayvan bakımı ve doğa aktivitelerinde dikkat edilmesi gereken kurallar bu hastalıkların önlenmesinde kritik rol oynar.

⚠️ Önemli: Herhangi bir şüpheli hayvan teması, kene ısırığı veya bu yazıda bahsedilen belirtileri yaşıyorsanız, VAKİT KAYBETMEDENsağlık kuruluşuna başvurunuz. Erken teşhis hayat kurtarıcıdır.