Giriş

Hayvanlarla birlikte yaşamak insanlık tarihi kadar eskidir. Evcil hayvanlarımız bize mutluluk, arkadaşlık ve birçok fayda sağlarken, bazı durumlarda hayvanlardan insanlara geçebilen hastalıklarla karşılaşabiliriz. İşte bu noktada zoonotik hastalıklar kavramı devreye giriyor.

Zoonotik hastalıklar veya kısaca zoonozlar, hayvanlardan insanlara doğal yollarla bulaşan enfeksiyonlar ve hastalıklar olarak tanımlanır. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, bilinen 200'den fazla zoonotik hastalık bulunmaktadır ve yeni ortaya çıkan hastalıkların yaklaşık %75'i zoonotik karakterlidir.

Bu yazıda, hayvanlardan insanlara geçen hastalıklar hakkında bilmeniz gereken her şeyi, korunma yöntemlerini ve sıkça sorulan soruları detaylı bir şekilde ele alacağız.

Zoonotik Hastalık Nedir?

Zoonotik hastalıklar, omurgalı hayvanlardan insanlara bulaşan enfeksiyon ve hastalıklardır. Bu hastalıklara neden olan etkenler şunlardır:

• Bakteriler (Brusella, Salmonella, Leptospira)
• Virüsler (Kuduz, Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi, COVID-19)
• Parazitler (Kist hidatik, Toksoplazmoz)
• Mantarlar (Histoplazmoz)
• Riketsiyalar (Q ateşi, Lyme hastalığı)

Hayvanlar bu hastalık etkenlerini taşısalar bile bazen sağlıklı görünebilirler. İşte bu durum, zoonotik hastalıkların önlenmesini daha da önemli hale getirir.

Zoonotik Hastalıklar Nasıl Bulaşır?

Hayvanlardan insanlara hastalık bulaşması farklı yollarla gerçekleşebilir:

1. Doğrudan Temas Yoluyla Bulaşma

Hasta veya enfekte hayvanların vücuduna, kanına, idrarına, dışkısına veya tükürüğüne doğrudan temas edilmesi sonucu bulaşma gerçekleşir. Örneğin:

• Hayvan ısırması veya tırmalama
• Enfekte hayvanın salgılarıyla temas
• Hayvan muayenesi sırasında bulaş

2. Dolaylı Temas Yoluyla Bulaşma

Hayvanların bulunduğu ortamlardaki kontamine yüzeyler, su, toprak veya ekipmanlar aracılığıyla bulaşma olur.

3. Gıda Kaynaklı Bulaşma

En yaygın bulaşma yollarından biridir. Özellikle:

• Çiğ veya az pişmiş et tüketimi
• Pastörize edilmemiş süt ve süt ürünleri
• Kontamine sebze ve meyveler
• Enfekte hayvanların yumurtaları

4. Vektör Aracılığıyla Bulaşma

Sivrisinekler, keneler, pireler ve sinekler gibi kan emici böcekler hastalık etkeni taşıyıcılık yapabilir. Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi keneler aracılığıyla, sıtma sivrisinekler aracılığıyla bulaşır.

Türkiye'de Sık Görülen Zoonotik Hastalıklar

Bruselloz (Malta Humması)

Türkiye'de özellikle İç Anadolu, Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgelerinde sık görülen bir hastalıktır. Brusella bakterisinin neden olduğu bu hastalık, enfekte hayvanların sütü, peyniri veya çiğ et tüketimi ile bulaşır.

Belirtiler:

• Yüksek ateş (dalgalı ateş)
• Aşırı terleme (özellikle geceleri)
• Eklem ve kas ağrıları
• Yorgunluk ve halsizlik

Korunma: Pastörize süt ve süt ürünleri tüketmek, etleri iyi pişirmek, hayvanlarla çalışırken koruyucu ekipman kullanmak.

Kuduz

Tüm sıcakkanlı hayvanlarda görülebilen, öldürücü bir viral hastalıktır. Kuduz virüsü, enfekte hayvanların ısırması, tırmalama veya tükürüğünün açık yaralara teması ile bulaşır.

Belirtiler:

• Isırık yerinde yanma ve karıncalanma
• Aşırı huzursuzluk ve ajitasyon
• Su korkusu (hidrofobi)
• Yutma güçlüğü
• Konuşma bozukluğu

Korunma: Evcil hayvanların düzenli aşılanması kritik öneme sahiptir. Isırılma durumunda derhal sağlık kuruluşuna başvurulmalı ve kuduz aşısı yapılmalıdır.

Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi (KKKA)

Keneler tarafından taşınan bir virüsle oluşan, ateş ve kanamalı bulgularla seyreden zoonotik bir hastalıktır. Özellikle bahar ve yaz aylarında kene aktivitesinin arttığı dönemlerde görülür.

Belirtiler:

• Ani başlayan yüksek ateş
• Şiddetli baş ve kas ağrısı
• Kusma ve ishal
• Cilt ve mukozalarda kanamalı döküntüler
• Burun, diş eti ve idrar kanamaları

Korunma: Kırsal alanlarda uzun kollu giysiler giymek, kene kovucu kullanmak, hayvanları düzenli olarak kene ilaçlarıyla ilaçlamak.

Toksoplazmoz

Toxoplasma gondii adlı parazitin neden olduğu bir hastalıktır. Son konakçısı kedilerdir, ancak tüm sıcakkanlı hayvanlara ve insanlara bulaşabilir.

Belirtiler: Sağlıklı bireylerde genellikle belirtisiz seyreder. Ancak:

• Hamile kadınlarda bebekte ciddi sorunlara neden olabilir
• Bağışıklık sistemi zayıf kişilerde ağır enfeksiyonlar gelişebilir
• Lenf düğümlerinde şişlik
• Grip benzeri semptomlar

Korunma: Kedi tuvaletlerini eldiven ile temizlemek, çiğ veya az pişmiş et tüketmemek, hamile kadınların özellikle dikkatli olması.

Kist Hidatik (Ekinokokkoz)

Köpeklerin bağırsağında yaşayan Echinococcus granulosus adlı parazitin larvalarının neden olduğu bir hastalıktır. Başta karaciğer ve akciğer olmak üzere çeşitli organlarda kistler oluşturur.

Belirtiler:

• Karın ağrısı
• Karında kitle
• Nefes darlığı
• Öksürük
• Sarılık

Korunma: Köpeklerin düzenli ilaçlanması, sebze ve meyvelerin iyi yıkanması, köpek dışkısıyla kirlenmiş alanlardan uzak durulması.

Salmonelloz

Salmonella bakterilerinin neden olduğu bağırsak enfeksiyonudur. Enfekte hayvanlardan elde edilen et, süt, yumurta gibi ürünlerin çiğ veya az pişmiş tüketilmesiyle bulaşır.

Belirtiler:

• Karın ağrısı ve kramplar
• İshal (bazen kanlı)
• Ateş ve titreme
• Bulantı ve kusma

Korunma: Gıdaların hijyenik koşullarda hazırlanması, etlerin iyi pişirilmesi, yumurtaların tam pişirilmesi, çapraz bulaşmayı önlemek.

Şarbon (Antraks)

Bacillus anthracis bakterisinin neden olduğu ciddi bir hastalıktır. Bakterinin sporları toprakta yıllarca canlı kalabilir.

Üç formu vardır:

1. Deri Şarbonu: En sık görülen formdur, deriden giriş sonucu oluşur
2. Akciğer Şarbonu: Sporların solunması ile oluşur, çok tehlikelidir
3. Bağırsak Şarbonu: Enfekte et tüketimiyle oluşur

Korunma: Şarbon'dan ölmüş hayvanların derisi ve etine dokunmamak, risk altındaki meslek gruplarının aşılanması.

Leptospiroz

Leptospira bakterilerinin neden olduğu, sıklıkla fare ve kemiriciler yoluyla bulaşan bir hastalıktır.

Belirtiler:

• Yüksek ateş
• Şiddetli baş ağrısı
• Kas ağrıları
• Sarılık
• Böbrek yetmezliği

Korunma: Durgun sulara çıplak ayakla girmemek, tarım ve hayvancılık işlerinde koruyucu ekipman kullanmak, fare ve kemiricilerle mücadele.

Kimler Risk Altında?

Zoonotik hastalıklara yakalanma riski bazı kişi gruplarında daha yüksektir:

Yüksek Risk Grupları:

1. 5 yaş altı çocuklar ve 65 yaş üstü yetişkinler
2. Hamileler
3. Bağışıklık sistemi zayıf kişiler (HIV/AIDS hastaları, kanser tedavisi görenler, organ nakli olanlar)
4. Meslek grupları:
   • Veteriner hekimler ve teknisyenleri
   • Çiftçiler ve hayvancılık çalışanları
   • Kasaplar ve mezbahalarda çalışanlar
   • Laboratuvar çalışanları
   • Hayvanat bahçesi ve sığınak çalışanları

Bu grupların özellikle koruyucu önlemlere dikkat etmesi hayati önem taşır.

Zoonotik Hastalıklardan Korunma Yöntemleri

El Hijyeni

Hastalıklardan korunmanın en önemli yolu el hijyenidir. Şu durumlarda mutlaka ellerinizi yıkayın:

• Hayvanlarla temasta bulunduktan sonra
• Hayvan yemi veya dışkısına dokunduktan sonra
• Evcil hayvan kafeslerini temizledikten sonra
• Yemek hazırlamadan önce ve sonra
• Tuvaletten sonra

Gıda Güvenliği

• Et ve et ürünlerini iyi pişirin (iç sıcaklık en az 70°C, 15-30 dakika)
• Çiğ veya az pişmiş et, süt ve yumurta tüketmeyin
• Sadece pastörize süt ve süt ürünleri tüketin
• Sebze ve meyveleri bol suyla yıkayın
• Çiğ et ile taze sebzelerin temas etmesini önleyin
• Mutfak eşyalarını (bıçak, kesme tahtası) düzenli temizleyin

Evcil Hayvan Bakımı

• Hayvanlarınızı düzenli veteriner kontrolüne götürün
• Aşı programlarını eksiksiz uygulayın
• İç ve dış parazitlere karşı düzenli ilaçlama yapın
• Hayvan tuvaletlerini günlük temizleyin (eldiven kullanarak)
• Hasta hayvanları izole edin

Çevresel Önlemler

• Kene ve sivrisinek kovucu kullanın
• Açık alanlarda uzun kollu kıyafetler giyin
• Durgun sulara girmekten kaçının
• Yabani hayvanlarla temasa geçmeyin
• Evde fare ve kemiricileri kontrol altında tutun

Mesleki Koruma

Risk altındaki meslek grupları için:

• Kişisel koruyucu ekipman kullanımı (eldiven, maske, önlük, gözlük)
• Düzenli sağlık kontrolleri
• Gerekli aşıları yaptırma (kuduz, tetanoz vb.)
• Yaralanma durumunda derhal tıbbi yardım alma

Tek Sağlık (One Health) Yaklaşımı

Modern tıpta, insan sağlığı, hayvan sağlığı ve çevre sağlığı birbirinden ayrı düşünülemez. Tek Sağlık yaklaşımı, bu üç alanın birbiriyle bağlantılı olduğunu ve kapsamlı bir işbirliği gerektirdiğini vurgular.

Türkiye'de de Zoonotik Hastalıklar Milli Komitesi ve Türkiye Zoonotik Hastalıklar Eylem Planı (2019-2023) ile bu yaklaşım benimsenmiştir. 2024 yılında Eylem Planı'nın güncellenmesi ve Tek Sağlık Koordinasyon Kurulu'nun oluşturulması kararlaştırılmıştır.

Bu yaklaşımın hedefleri:

• Zoonotik hastalıkların erken tespiti
• Hızlı müdahale sistemlerinin geliştirilmesi
• Sektörler arası işbirliğinin güçlendirilmesi
• Toplum bilincinin artırılması
• Araştırma ve geliştirme faaliyetlerinin desteklenmesi

Sıkça Sorulan Sorular (SSS)

S1: Zoonotik hastalıklar insandan insana bulaşır mı?

C1: Çoğu zoonotik hastalık öncelikle hayvandan insana bulaşır, ancak bazı zoonotik hastalıklar (örneğin Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi) insandan insana da bulaşabilir. Hasta kişilerin kan ve vücut sıvılarıyla doğrudan temas sonucu bulaşma gerçekleşebilir. Bu nedenle hasta bireylere tıbbi yardım sağlarken mutlaka koruyucu ekipman (eldiven, maske, önlük) kullanılmalıdır. COVID-19 gibi bazı hastalıklar ise hayvandan kaynaklansa da insandan insana çok hızlı yayılma özelliği göstermiştir.

S2: Evcil kedim ve köpeğim beni hasta edebilir mi?

C2: Evet, evcil hayvanlar bazı hastalıkları insanlara bulaştırabilir. En yaygın olanları toksoplazmoz (kedilerden), kedi tırmığı hastalığı, kuduz, parazit enfeksiyonları (yuvarlak kurt, tenya) ve salmonelloz'dur. Ancak panik yapmanıza gerek yok! Düzenli veteriner kontrolleri, aşı programlarına uyum, iç ve dış parazit ilaçlamaları ve temel hijyen kurallarına dikkat ederek bu riskleri minimum seviyeye indirebilirsiniz. Özellikle el yıkama alışkanlığı çok önemlidir.

S3: Çiğ et yemek neden tehlikelidir?

C3: Çiğ veya az pişmiş et tüketimi, birçok zoonotik hastalık açısından önemli bir risk faktörüdür. Çiğ ette Toxoplasma, Salmonella, E.coli, Campylobacter gibi bakteriler ve parazitler bulunabilir. Özellikle trikhinelloz (domuz ve yabani hayvan etinden), toksoplazmoz ve salmonelloz çiğ et tüketimiyle yakından ilişkilidir. Etlerin iç sıcaklığı en az 70°C'ye ulaşacak şekilde 15-30 dakika pişirilmesi, bu mikroorganizmaları öldürerek hastalık riskini ortadan kaldırır. Çiğ köfte, az pişmiş hamburger ve steak gibi ürünlerin tüketiminde dikkatli olunmalıdır.

S4: Hamile kadınlar için zoonotik hastalıklar neden daha tehlikelidir?

C4: Hamile kadınlar, bağışıklık sistemlerinde doğal olarak meydana gelen değişiklikler nedeniyle enfeksiyonlara karşı daha hassastır. Özellikle toksoplazmoz, hamilelik sırasında bebeğe geçerse ciddi sorunlara yol açabilir: düşük, ölü doğum, erken doğum, bebekte göz ve beyin hasarı gibi. Ayrıca listerioz gibi gıda kaynaklı enfeksiyonlar da hamile kadınlarda daha ağır seyredebilir. Bu nedenle hamile kadınların çiğ et tüketmemesi, kedi tuvaletlerini temizlememesi, pastörize olmayan süt ürünleri tüketmemesi ve hayvan temaslarında daha dikkatli olması önerilir.

S5: Zoonotik hastalıklar aşıyla önlenebilir mi?

C5: Bazı zoonotik hastalıklara karşı insan aşıları mevcuttur, ancak çoğu için yoktur. İnsanlar için kuduz aşısı (maruz kalma öncesi ve sonrası), sarı humma aşısı ve Japon ensefaliti aşısı gibi aşılar bulunmaktadır. Ancak asıl önemli olan evcil hayvanların aşılanmasıdır. Köpek ve kedilerin düzenli kuduz aşısı yapılması, hastalığın insanlara bulaşmasını önler. Risk altındaki meslek grupları (veterinerler, çiftçiler) için bazı özel aşılar önerilmektedir. Genel olarak aşılar, koruyucu hekimliğin en etkili araçlarından biridir.

S6: Kene ısırması ne zaman tehlikelidir?

C6: Kene ısırmasının kendisi tehlikeli değildir, ancak kenelerin taşıdığı hastalık etkenleri ciddi sağlık sorunlarına yol açabilir. Türkiye'de en önemlisi Kırım-Kongo Kanamalı Ateşi'dir (KKKA) ve ölümcül olabilir. Ayrıca Lyme hastalığı da kene ısırması ile bulaşır. Kene ısırması sonrası 14 gün içinde ateş, halsizlik, kas ağrısı, baş ağrısı gibi belirtiler gelişirse mutlaka doktora başvurulmalıdır. Keneler ısırdıktan sonra vücutta 24-48 saat kaldıklarında hastalık bulaşma riski artar, bu nedenle erken fark edilip çıkarılması önemlidir. Keneyi çıkarırken pens kullanın ve kenenin başı içeride kalmamasına dikkat edin.

S7: Yabani hayvanlardan hastalık kapma riskim var mı?

C7: Evet, yabani hayvanlar birçok zoonotik hastalık etkeni taşır ve evcil hayvanlara göre daha yüksek risk oluştururlar. Yarasa, fare, tilki, köstebek, sincap gibi yabani hayvanlarla doğrudan temas kesinlikle önerilmez. Özellikle yarasalar kuduz taşıyabilir, fareler ve kemiriciler leptospiroz, hantavirüs ve veba gibi hastalıklar yayabilir. Ayrıca yabani hayvan avlayan kişiler tularemi, şarbon ve bruselloz gibi hastalıklarla karşılaşabilir. Yabani hayvanlara besleme veya dokunma girişiminde bulunmayın, ölü yabani hayvan bulursanız veteriner yetkililerine bildirin.

S8: Hayvan sahipleri hangi belirtileri görünce doktora gitmelidir?

C8: Hayvanla temas sonrası şu belirtilerden birini veya birkaçını yaşarsanız hemen doktora başvurmalısınız: Ani başlayan yüksek ateş (38°C üzeri), hayvan ısırığı veya tırmalama sonrası yarada kızarıklık-şişlik-ağrı, inatçı baş ağrısı ve kas ağrıları, lenf bezlerinde şişme, sarılık belirtileri, anormal kanama veya morarma, ishal ve kusma (özellikle çiğ gıda tüketimi sonrası), nefes darlığı veya göğüs ağrısı. Özellikle bağışıklık sistemi zayıf kişiler, hamile kadınlar ve küçük çocuklar bu belirtileri gösterirse acil tıbbi yardım alınmalıdır. Doktora giderken hangi hayvanla ne şekilde temas ettiğinizi mutlaka belirtin.

S9: Kurban kesimi sırasında nasıl korunmalıyım?

C9: Kurban Bayramı döneminde zoonotik hastalık riski artar. Korunmak için şu önlemleri alın: Hayvanların kesimi, derilerinin yüzülmesi ve etlerin işlenmesi sırasında mutlaka eldiven kullanın. Kesim işlemini hijyenik koşullarda, uygun alanlarda gerçekleştirin. Hayvanın kanına, dışkısına ve iç organlarına çıplak elle dokunmayın. Kesim sonrası ellerinizi, kollarınızı ve yüzünüzü sabunla iyice yıkayın. Hasta görünümlü hayvanlardan uzak durun. Kesim aletlerini her hayvandan sonra dezenfekte edin. Kurban etini iyi pişirerek tüketin. Kene görürseniz keneleri çıplak elle tutmayın.

S10: Zoonotik hastalıklar tedavi edilebilir mi?

C10: Evet, zoonotik hastalıkların çoğu erken teşhis edildiğinde tedavi edilebilir. Bakteriyel enfeksiyonlar (bruselloz, salmonelloz, leptospiroz) antibiyotiklerle tedavi edilir. Paraziter hastalıklar (toksoplazmoz, kist hidatik) antiparaziter ilaçlarla tedavi edilir. Viral hastalıklar için genellikle destekleyici tedavi uygulanır, ancak bazılarında (kuduz gibi) çok geç kalınırsa tedavi mümkün olmayabilir. İşte bu yüzden erken tanı hayati önem taşır. Tedavi başarısı hastalığın türüne, hastanın bağışıklık durumuna ve ne kadar erken müdahale edildiğine bağlıdır. Koruyucu hekimlik, yani hastalığa yakalanmadan önce önlem almak her zaman en iyi yaklaşımdır.

Sonuç

Zoonotik hastalıklar, hayvan ve insan sağlığını doğrudan etkileyen önemli bir halk sağlığı sorunudur. Artan nüfus, iklim değişiklikleri, küreselleşme ve insan-hayvan etkileşiminin artması bu hastalıkların önemini daha da artırmaktadır.

Ancak endişelenmenize gerek yok! Basit hijyen kurallarına uymak, gıda güvenliğine dikkat etmek, evcil hayvanlarınızı düzenli veteriner kontrolüne götürmek ve gerekli aşıları yaptırmak sizi büyük ölçüde koruyacaktır.

Unutmayın:

• El hijyeni en önemli koruma yöntemidir
• Çiğ veya az pişmiş gıda tüketmeyin
• Evcil hayvanlarınızı düzenli veteriner kontrolüne götürün
• Risk grupları (hamile, çocuk, yaşlı, bağışıklık sistemi zayıf) ekstra dikkatli olmalı
• Hastalık belirtileri görüldüğünde hemen doktora başvurun

Sağlığınız için Tek Sağlık yaklaşımıyla hareket edin: İnsan sağlığı, hayvan sağlığı ve çevre sağlığı birbirine bağlıdır!